Gebouw Atlas: Schoolvoorbeeld van duurzaamheid

Gebouw Atlas, het voormalige hoofdgebouw van de TU Eindhoven, werd dankzij een forse verbouwing het duurzaamste onderwijsgebouw tot nu toe. Verantwoordelijk voor dit wapenfeit is Total Engineer Team ‘RSVP’ bestaande uit Team V Architectuur, Van Rossum, Valstar Simonis en Peutz. De renovatie maakt onderdeel uit van de stapsgewijze transitie van de voorheen nogal gesloten TU campus naar een internationale open campus.
Projectarchitect Do Janne Vermeulen: “We hebben met RSVP als total engineer op de tender ingeschreven, en tijdens de tender de hele basis voor het ontwerp gelegd. De opdrachtgever ging er aanvankelijk vanuit, dat we het gebouw in zijn geheel zouden strippen en de onderbouw nauwelijks zouden aanpassen; wij wilden de gevelconstructie van het gebouw behouden, de tussenvloeren hergebruiken en de ruimtelijkheid van de onderbouw terugbrengen. Zo kun je de architectonische kwaliteit van het oorspronkelijk ontwerp opnieuw ervaren.”

Luchtbruggen

Atlas, ontworpen door wederopbouwarchitect Samuel van Embden, gold bij de opening in 1963 als voorbeeld voor industriële architectuur. Vermeulen: “Voor die tijd was het een vernieuwend concept, de hele campus is een soort constellatie van elkaar overlappende gebouwen. Het was een langbouw op een betonnen tafelconstructie, met een opgetild tweede maaiveld met luchtbruggen.” Het zestien verdiepingen tellende gebouw had een van de eerste vliesgevels van Nederland. Iedere even vloer is van stevig beton, de tussenvloeren zijn van lichtgewicht staal. “Deze insteekvloeren boden een zekere flexibiliteit doordat je ze naar wens kon invullen, maar door de jaren heen werkte dit verrommeling in de hand.” Ook op andere punten was Atlas niet meer in de oorspronkelijke staat. “Tijdens een eerdere verbouwing in de jaren negentig had een aantal van de onderliggende volumes een bruine beplating gekregen, en was er een grote brug geplaatst op de begane grond. Hierdoor raakte de hal zijn oorspronkelijke museale hoogte kwijt.”

Rode trap

Dankzij de renovatie is de ruimtelijkheid in de hal – door Van Embden de ‘kathedraal’ genoemd – hersteld. De opvallendste ingreep hier was de toevoeging van de rode trap die vanuit de hal tot boven in het gebouw zigzagt. “We hebben voor de trap zoveel mogelijk gebruikgemaakt van bestaande openingen in het gebouw. Bovenin konden we de ruimte van de voormalige installaties benutten.” Deze ‘rode loper’ vormt de verbindende factor tussen de twee faculteiten die in het gebouw gehuisvest zijn: Industrial Design en Industrial Engineering & Innovation Sciences. “Alle gedeelde voorzieningen, zoals collegezalen en studieruimtes bevinden zich rondom deze trap. De collegezalen liggen deels op het maaiveld, maar we hebben ook onderwijszalen verspreid over de hoogbouw, zodat er meer interactie ontstaat en we de hoogte van de dubbele verdiepingen daar kunnen benutten.”

Nieuwe vliesgevel

Op basis van de bestaande staalconstructie is een nieuwe vliesgevel ontworpen. Deze behoudt de transparantie van de oorspronkelijke gevel, maar dankzij triple beglazing in combinatie met reflecterende binnenzonwering kan hij nu dezelfde isolatiewaarde bereiken als een bakstenen spouwmuur. “Deze zonwering aan de binnenzijde van de ramen kan in koude winternachten door het gebouwbeheersysteem neergelaten worden, zodat je een isolerende stille luchtspouw krijgt.” ’s Zomers opent het systeem juist de ramen, zodat het hele gebouw gelucht wordt. “We hebben parallelle uitzetramen toegepast, daardoor blijft het gevelbeeld behouden, ook als de ramen open staan. De oorspronkelijke dichte borstwering wilden we niet meer; verticale vinnen op de gevelstijlen in dezelfde hoogte als de voormalige borstwering zorgen voor doorvalveiligheid. Daarnaast brengen ze dynamiek en diepte in het gevelbeeld, en maken dat je aan de gevel de interne organisatie van het gebouw kunt aflezen. Zo herken je de dubbelhoge collegezalen aan een grote sprong in de vinnen. We hebben extra aandacht besteed aan de hoeken: de oorspronkelijke vliesgevel ging niet de hoek om, onze wel.”

Mondriaan

Team V was ook verantwoordelijk voor het interieurontwerp. Vermeulen: “Afgezien van de betonconstructie is Atlas een componentengebouw. Van de toegevoegde interieurelementen hebben we juist ‘solids’ gemaakt, als contrast met het bestaande. Op de hoeken van de paviljoens hebben we vaak dubbelhoge ruimtes gemaakt, en waar we aanvullende constructie nodig hadden, hebben we die duidelijk zichtbaar gelaten.” Onderin het gebouw zetelt het College van Bestuur, de facilitaire diensten zitten boven. Aan weerszijden van de rode trap hebben de twee faculteiten ieder een eigen helft van het gebouw. “We hebben gebruik gemaakt van een zonering: in het midden van het gebouw vindt de meeste interactie plaats, en op de koppen vind je de stilte- en concentratieplekken. In het centrale deel rondom de trap liggen de gedeelde onderwijs en studieplekken. Deze middenzone is rood, bij Industrial Design hebben we voor geel gekozen en bij Industrial Engineering & Innovation Sciences is het blauw.” De Mondriaan-achtige kleurenverdeling die geldt voor de gehele campus, helpt ook om je in het gebouw te oriënteren. De hoofdvloeren worden steeds met de tussenvloeren verbonden door de ‘ruggengraat’, bestaand uit een trap met daarnaast een pantry. Aanlandpunten hebben een pantry en zitjes met akoestische wanden erom heen. “De faculteiten kwamen vanuit een situatie met eigen kamers naar dit gebouw, waar ze ruimtes moeten delen. Daarom hebben we veel zorg besteed aan de akoestische voorzieningen en voegen we nu na een eerste evaluatie nog meer kleine ruimtes toe om te telefoneren. Omdat we ook gevraagd werden voor het losse interieur, hebben we veel elementen nagelvast kunnen maken, waardoor je minder verrommeling krijgt.”

Living Lab

Atlas is niet alleen het duurzaamste schoolgebouw, maar staat met een score van Breeam 96,01 zevende op de lijst van Breeam-gecertificeerde gebouwen wereldwijd. Dankzij de renovatie is de CO2-uitstoot van het gebouw met 80 procent gedaald, terwijl het aantal gebruikers nu het dubbele is. Deze daling heeft vooral te maken met de isolerende vliesgevel, de energiebesparende verwarming en verlichting en met het feit dat Atlas geen gasaansluiting heeft. Bovendien komt een groot deel van de elektriciteitsvoorziening voor het gebouw van de eigen campus, onder meer via zonnepanelen.
Ook het gedrag van de gebruikers van het gebouw draagt bij aan de duurzaamheidsscore. Vermeulen: “In samenwerking met het Intelligent Lighting Institute (ILI) van de TU/e is het hele gebouw ingericht als ‘Living Lab’. Het heeft een Smart Energysaving Light systeem, dat het mogelijk maakt om zelf met een app op je smartphone de verlichting op je werkplek aan te passen. Als je daar toestemming voor geeft, kan de TU ook onderzoek doen, onder meer naar het effect van licht op winterdepressie.” De TU/e wil echter niet alleen via onderzoek en onderwijs bijdragen aan een duurzamere wereld, maar de duurzaamheidsprincipes ook in de praktijk brengen bij de vernieuwing van de campus. Gebouw Atlas vormt hiervan het perfecte voorbeeld.

www.teamv.nl

(Tekst: Eva Vroom – fotografie: Jannes Linders)

LEGENDA
Opdrachtgever Technische Universiteit Eindhoven
Architect TeamV Architectuur; Do Janne Vermeulen, Fleur Kay, Marthe Melief, Joeri Apontoweil, Onno van Ark, Alexia ­Burgering, Matthijs Witbraad, Esther Ebbe, Robert Chamski
Adviseur constructie Van Rossum Raadgevende Ingenieurs
Adviseur E+W installaties Valstar Simonis
Adviseur bouwfysica, Breeam-expert ontwerpcertificaat Peutz
Gebouwbeheertechnologie Honeywell
Maatwerk interieur Parthos
Meubilair auditorium Ahrend
Verlichting Philips
Tapijt Tarkett Desso
Tapijt auditorium Leoxx
Pvc-vloer en Marmoleum Forbo
Gietvloer Arturo
Klimaatplafond Inteco
Systeemplafond Rockfon
Aluminium plafonds Hunter Douglas Luxalon
Geperforeerde metalen plafondpanelen Durlum
Bekleding akoestische wandpanelen De Vorm; Camira
Gevel Rollecate groep; WVH Gevelprojecten
Zonwering Hunter Douglas
Breeam-expert oplevercertificaat Nelissen
Aannemer Van Wijnen