Inventieve verbouwing voor het Universiteitsmuseum

TEKST Peter van Kester
FOTOGRAFIE ScagliolaBrakkee

De Utrechtse Universiteit is één van de weinige Nederlandse universiteiten met een eigen museum: het UMU (Universiteitsmuseum Utrecht). Het is gevestigd in het voormalige biologische laboratorium in de historische binnenstad. Met een fraaie Hortus Botanicus erachter. Toen het laboratorium naar de Uithof verhuisde, veranderde het in een museum voor het academisch erfgoed. Het nieuwe Universiteitsmuseum werd in 1993 ontworpen door Koen van Velsen die zijn ontwerp baseerde op een bezoekersaantal van 25.000 personen. Inmiddels verwelkomt het UMU bijna 80.000 bezoekers per jaar zodat de entree veel te klein was geworden. Bovendien bestond er behoefte aan meer expositieruimte en een actievere functie als onderzoeksmuseum. De Zwarte Hond, een ontwerpbureau voor architectuur, stedenbouw en strategie, kreeg daarom de opdracht om het museum naar de huidige tijd te tillen. Het deed dit met terughoudende verve en een vindingrijk gebruik van de bestaande vierkante meters. En met respect voor het ontwerp van hun voorganger.

Houten doos

De ingreep van Koen van Velsen bestond uit een uitbreiding van het vroegere laboratoriumgebouw, waarin nog kantoren waren gehuisvest. In dat gebouw schoof hij een gesloten, houten doos van meerdere verdiepingen. Deze doos was twee keer zo lang als het aanwezige gebouw. Daarom verpakte hij het uitkragende deel in hoge glaswanden en plaatste hij in de zo ontstane ruimte ook de ingang en garderobe. De nieuwe expositiezalen bleven daardoor zichtbaar vanaf de straat en ook de achterliggende Hortus kwam weer in beeld. Zo kreeg de straat in het historische centrum een eigentijdse, hightech toevoeging. Behalve expositiezalen voor skeletten, opgezette dieren, fossielen en wetenschappelijke instrumenten, bevatte de gesloten doos ook vergaderruimten. De oorspronkelijke hal met monumentale trap naar de kantoren en het depot, liet Van Velsen in tact. Hij integreerde de historische trap in de routing van zijn ontwerp en bouwde er een lift naast. Ook plaatste hij er de toiletten.

Natuurlijke ontsluiting Universiteitsmuseum

“Toen wij zo’n zeven jaar geleden begonnen, vonden we die ruimte rond die lift en toiletten nogal benauwend.” vertelt André van der Slik van De Zwarte Hond. “We konden een doorbraak maken naar het achtergebouw dat een flink stuk verschoven ligt ten opzichte van het voorste gebouw. Een ingrijpende operatie, ook omdat we een deel van het vroegere depot bij het museum konden trekken. We stripten het museumgebouw volledig, maar de ingenieuze houten doos van Van Velsen bleef behouden. Op de begane grond hebben we hem opengebroken door rechthoekige openingen in de voor- en de achterzijde te maken. Zo ontstond een natuurlijke ontsluiting van de ruimte .”

Eén van de vroegere expositiezalen veranderde zo in een royale en uitnodigende entreezone met een museumwinkel, entreebalies, een garderobe, lockers en toiletten. Toegerust op grote aantallen bezoekers. De geopende achterkant versterkt de visuele verbinding met de Hortus en het museumcafé, dat is ondergebracht in het vroegere Zaadhuis. De verticale ramen in de lange voorgevel zijn doorgetrokken tot aan de grond. Zo kwam er meer openheid en zien passanten nu duidelijker wat er binnen in het museum gebeurt. De bestaande smalle tochtsluis, parallel aan de voorgevel vormt nu een aparte entree voor de schoolklassen die het museum wekelijks ontvangt. De leerlingen hebben er een eigen garderobe zodat zij het overige publiek niet storen. Ook krijgen zij er een introductie tot de museumcollectie in een speels ontworpen meubellandschap. Door het hele gebouw lopen bovendien dubbele trapleuningen: speciaal voor de kleinere gebruikers zijn lagere leuningen aangebracht.

Compensatie

“De aan de nieuwe entree opgeofferde expositiezaal moesten we elders compenseren”, aldus Van der Slik. “Daarom bouwden wij op de hoek van het voor- en achtergebouw een nieuw lifthuis, de enige nieuwbouw die wij pleegden. Het is een gesloten gebouwtje waarin behalve de goederen- en personenlift ook de toiletten zijn ondergebracht. Door de gekozen baksteen sluit de uitbreiding mooi aan op het achtergebouw. Maar omdat ramen niet nodig waren en ook het dak van baksteen is, hebben we de gesloten gevel enigszins ‘getemperd’ met een ingemetselde decoratie. Hierin verandert de afdruk van een dierenpoot langzaam in een ginkgoblad. Geïnspireerd op de reusachtige, 250 jaar oude Ginkgo boom in de Hortus, maar ook een verwijzing naar de omvangrijke museumcollectie die zowel flora als fauna omvat.”

Via de nieuwe entreezone belandt de bezoeker nu in de hal van het oude gebouw. De monumentale trap naar de bovenverdiepingen is niet langer een secundaire opgang, maar promoveerde tot centrale trap. De verplaatsing van de toiletten naar het nieuwe lifthuis leverde in de oudbouw extra vierkante meters op. Zij fungeren nu als expositieruimten. De expositiezalen in de houten doos op de eerste verdieping van het Universiteitsmuseum bleven behouden, maar zijn opnieuw ingericht door bureau Platvorm. Thematisch èn interactief, aansluitend op het lopend onderzoek aan de universiteit. Het publiek leert er over de geschiedenis van de wetenschap, de universiteit toont de resultaten en het belang ervan. De ingangen van deze zalen zijn verplaatst naar de korte zijde van de doos. Zij bevonden zich eerst aan de lange zijkant, aansluitend op de situatie uit de jaren negentig. Maar omdat de bezoekers nu vanuit een andere richting komen - via de trap of de lift - waren deze nieuwe entrees noodzakelijk.

Klassieke meubels

In het achtergebouw waren vroeger kantoren en het depot gehuisvest. Het depot bevindt zich nu deels in de kelder en deels buiten het museum. De kantoren en de voormalige directiekamer zijn omgebouwd tot indrukwekkende expositiezalen. Zo konden bijvoorbeeld de fraaie negentiende-eeuwse bibliotheek- en vitrinemeubels van de geneeskundige Jan Bleuland (1756-1838) er worden geplaatst. Het was even puzzelen voor De Zwarte Hond, maar de ruimte bleek net hoog genoeg om de neoclassicistische meubels onder te brengen. De half-verduisterde zalen staan nu vol vitrines met opgezette dieren, beenderen en fossielen. Vlak onder het plafond zweven opengewerkte skeletten. Magisch en geheimzinnig alsof je het universum van Harry Potter binnenwandelt. Behalve extra expositieruimte, kwamen er ook extra vergaderzalen die kunnen worden verhuurd.

Op diverse plekken is de gevel van het Universiteitsmuseum verbreed zodat het gebouw nu beter is geïsoleerd. Op het dak kwamen zonnepanelen. Overal is dubbel glas aangebracht en er zijn de nodige akoestische maatregelen getroffen. Zoals de akoestische Rockfon plafonds in de entreezone en het trappenhuis die zonder naden zijn aangebracht. Ook de ingang van de Hortus en de historische plantenkas zijn aangepakt. Het UMU is nu steviger geïntegreerd in de omgeving, toegankelijker en uitnodigender dan ooit. Klaar voor de toekomst en toegerust om de snelgroeiende doelgroep comfortabel te ontvangen.

Legenda:

Opdrachtgever Universiteit Utrecht
Ontwerp De Zwarte Hond; projectarchitect André van der Slik
Ontwerp interactieve installaties, inrichting tentoonstellingsruimtes en speciale meubelen Platvorm
Interieurbouw en vervaardiging speciale meubelen Kloosterboer Decor
Interactieve games/content Yipp
Verlichting Joost de Beij
Akoestische plafonds Rockfon
Akoestiek en installatieadvies Deerns
Constructie Aronsohn
W-installaties Van Dort
E-installaties Verweij
Aannemer Van Zoelen
Oppervlakte 3.695 m²