Nationaal Holocaustmuseum geopend

Fotografie: Max Hart Nibbrig en Stefan-Müller

Samen tonen de ongeveer 2.500 voorwerpen, herontdekte foto’s en films, geluidsopnamen, documenten en installaties in het museum de geschiedenis van de Holocaust in Nederland en in de concentratie- en vernietigingskampen in bezet Europa. De objecten komen uit tientallen museumcollecties uit binnen- en buitenland. Ook toont het Nationaal Holocaustmuseum recent geschonken voorwerpen van overlevenden en nabestaanden die nog nooit eerder voor het publiek te zien waren.

Persoonlijke verhalen

De Hollandse Schouwburg was tijdens de Tweede Wereldoorlog een verzamelplaats voor Joden voordat ze werden afgevoerd naar de vernietigingskampen. Via de tegenovergelegen Hervormde Kweekschool werden honderden Joodse kinderen, die in de naastgelegen crèche hun deportatie moesten afwachten, naar onderduikadressen gesmokkeld.

Het doel van het architectonische ontwerp van Office Winhov was het creëren van ruimtes die het verhaal van de lokale geschiedenis en persoonlijke verhalen uit het verleden op een verbeeldingsvolle manier tot leven brengen. Door het ontwerp te laten dienen als een expressie van het verhaal en de gedenkwaardige geschiedenis van de locatie, is een gebouw ontstaan dat de bewustwording van de bezoeker stimuleert. Het ontwerp is sterk beïnvloed door zowel de lokale architectuur als door de geschiedenis van de plek. Dit ontwerpproces wordt weerspiegeld in zowel de gerenoveerde als de nieuw toegevoegde delen van het museum.

Historische contouren

Bij de renovatie van de voormalige Kweekschool zijn de contouren van de oude gevel teruggebracht, ter herkenning en benadrukking van de voormalige schooltypologie. Het naastgelegen robuuste, expressieve metselwerk van de nieuwe gevel is een moderne uitwerking van de architectuur van de Amsterdamse School – die ook veel andere Amsterdamse Joodse gebouwen van belang kenmerkt. Deze vormentaal is doorgevoerd op het achterterrein, waar zich een paviljoen en patio’s bevinden. De zorgvuldige keuzes van materialen en kleurafwerkingen scheiden de voormalige school duidelijk van de nieuwe uitbreiding door Office Winhov, waardoor bezoekers een subtiele overgang ervaren van de bestaande ruimtes naar nieuwbouw.

Ook in het interieur is deze overgang tussen het oorspronkelijke en het naastgelegen nieuwe gebouw goed voelbaar. Een historische trap vindt zijn moderne tegenhanger in het aangrenzende gebouw, waarbij beide als primaire route door de vaste tentoonstelling dienen. Qua afwerkingsmaterialen is er zorgvuldig per plek bekeken waar bijvoorbeeld herstel van bestaande materialen gepast was, of dat er een nieuwe afwerkingstaal geïntroduceerd zou worden als voortzetting op het bestaande.

Licht gebouw

Het uitgangspunt van het gebruik van de materialen voor het museum is bepaald door de geschiedenis van de gebouwen en de relatie tot de omgeving. De keuze van de afwerkingsmaterialen is beïnvloed door de wens van het museale team om geen donkere architectuur te creëren, zoals vaak in holocaustmusea wordt gedaan. De opgave was om een licht gebouw te creëren – dienend als ‘canvas’ voor de tentoonstellingen en verkondigend: “Wat hier heeft plaatsgenomen is in het daglicht gebeurd.”

De nieuwe aanbouw aan de voormalige kweekschool is opgetrokken uit lichtgekleurde bakstenen. Deze stenen zijn prominent aanwezig in zowel de gevel als het interieur van de nieuw toegevoegde elementen in het museum. In het interieur verwijzen de materialen naar het oorspronkelijke, zonder de vroegere situatie te historiseren of reconstrueren. Dit uit zich bijvoorbeeld in de nieuwe houten vloeren in de lokalen. Of in het geel gekleurde wandstucwerk in het trappenhuis, ter verwijzing naar de oorspronkelijke tegellambrisering.

De Holocaust centraal

Vanaf het begin van het ontwerpproces heeft het verhaal van de Holocaust centraal gestaan en was de architectuur ten dienste van deze. Het ontwerp heeft dus ruimte gemaakt voor de verbeelding van de lokale geschiedenis. In tegenstelling tot veel andere Holocaustmusea, is uniek voor het Nationaal Holocaustmuseum wat gebeurd is op deze plek: de geschiedenis vond hier plaats en de bezoeker ontdekt die op de plek zelf. De architectuur, zowel de renovatie als de nieuwbouw, zijn dus niet te scheiden van de context.

Verder inspireerde het feit dat De Hollandsche Schouwburg al in 1962 was getransformeerd tot een herdenkingsplek en na de renovatie nog steeds als zodanig wordt gebruikt. Zo wordt de transparantie die de architect Leupen in De Hollandsche Schouwburg creëerde tussen de straat en de obelisk op het achterterrein nu weerspiegeld in de nieuwe ingang van het tegenovergelegen museum – waarbij de erfafscheidingsmuur in de patio nu vanaf de straat te zien is.

De begane grond van De Hollandsche Schouwburg is zo ingericht dat de aaneengeschakelde functies van de introductiehal, de persoonlijke verhalen in de voormalige theaterzaal, het herdenken rondom het monument en het reflecteren in de achtergelegen tuin weer duidelijke plekken zijn. De tuin is gemaakt door kunstenaar Gabriel Lester, en samen met de aanpassingen in de voormalige theaterzaal wordt deze een integraal onderdeel van de herdenking en beleving van het voormalige theater en het gebruik als deportatieplek tijdens de oorlog. De verdiepingen boven de entree zijn ingericht als educatieruimtes, met bijzondere aandacht voor de relatie met de geschiedenis van het voormalige theater.

Glazen druppels

OPERA Amsterdam (ruimtelijk en grafisch ontwerp ) en Studio Louter (content designer) hebben samen met het museum het concept en het ontwerp van de tentoonstelling ontwikkeld. De bureaus hebben ervoor gekozen om de verhalen van de slachtoffers te verbeelden en een ode aan hun leven te brengen. Onder andere door ‘vergeet-me-nietjes’: in negentien uniek vormgegeven vitrines verdeeld over het museum, staat telkens één mensenleven centraal. Met een persoonlijk voorwerp, een portretfoto, een korte tekst en audiofragment kleurt een Vergeet-me-nietje het leven van een Holocaustslachtoffer weer in. Ook in letterlijke zin: de portretten veranderen heel langzaam en subtiel in een kleurenfoto.

Vooral in het gedeelte van de tentoonstelling dat vertelt over de vernietigingskampen wilden de werden de slachtoffers niet reduceren tot statistieken. Een ‘levenslijnenprojectie’ op de wanden toont subtiel geanimeerde teksten over de slachtoffers. Waar mogelijk bevatten ze een foto, altijd bevatten ze een menselijk detail. Uit elke transport dat vanuit Nederland naar de vernietigingskampen trok, wordt één individu uitgelicht.

In de Hollandsche Schouwburg zijn glazen druppels te vinden die elk het verhaal vertellen van een persoon die vast heeft gezeten in de Schouwburg toen het een deportatieplaats was en een ooggetuigenverslag heeft nagelaten. De glazen druppels bevatten portretten van de personen. Via de audiotour kan de bezoeker hun verhaal beluisteren. Deze lichtgevende, glazen druppels zijn ontwikkeld in samenwerking met glasblazers en lichtontwerpers.

Legenda:

Opdrachtgever: Stichting Hollandsche Schouwburg
Programma: museum, auditorium, educatieruimtes, restaurant, ontvangstruimte, herdenkingstuin
Architectuur en interieur: Office Winhov, Amsterdam
Ontwerpteam: Uri Gilad, Inez Tan, Maria Trombetta, Leon Kentrop, Rick Bruggink, András Szél, Anna Janssen, Franco Serra
Tentoonstellingsontwerpers: Opera Amsterdam + Studio Louter
Lichtontwerp: Beers Nielsen
Kleuronderzoek: Josefien Tegelaar
Tegels: Winckelmans
Gietvloer: DRT-living concrete
Wanden: Keim Optil
Klimaatplafonds: OWA
Aannemer: De Nijs
Bruto oppervlakte: Nationaal Holocaustmuseum 2250 m², Hollandsche Schouwburg 600 m², herdenkingsplek 500 m²