Voor de revitalisatie van Stadhuis Groningen combineerde Happel Cornelisse Verhoeven een respectvolle restauratie met een radicale ingreep. Het resultaat is indrukwekkend, maar ingetogen.
TEKST Eva Vroom
FOTOGRAFIE René de Wit
De gemeente Groningen schakelde Happel Cornelisse Verhoeven in om samen met architectenbureau Fritz het rijks monumentale Stadhuis Groningen grondig te revitaliseren. Behalve verduurzaming en onderhoud was er ook een uitbreiding van de raadzaal nodig, vertelt Raven Kluijfhout, architect bij HCVA. “Vanwege een fusie moest er een grotere raadzaal komen, met plaats voor 45 raadsleden.” Stadhuis Groningen is een voorbeeld van de Hollandse variant van het neoclassicisme. Het is in 1774 ontworpen door Jacob Otten Husly, die er de allereerste architectuur prijsvraag in Nederland mee won. “Husly kwam uit een Amsterdamse stukadoorsfamilie. Hij heeft zijn ontwerp nooit volledig gerealiseerd gezien, want na de start van de bouw in 1793 kwam het werk door tegenslagen stil te liggen. Pas in 1810, toen hij al jaren dood was, werd het stadhuis opgeleverd als een U-vormig gebouw.” In 1872 werd de achterzijde van de ‘U’ dicht gebouwd waardoor een carrévormige typologie met een lichthof ontstond.
Zolder
Met dezelfde zorgvuldigheid als waarmee HCVA de gevel van museum De Lakenhal in Leiden heeft gerestaureerd, is ook het exterieur van Stadhuis Groningen aangepakt. Om te beginnen is de gevel, die door de jaren heen ernstig was vervuild, grondig gereinigd en hersteld: natuurstenen geveldelen zijn ontstoord en met laser-reiniging opnieuw in balans gebracht. Kluijfhout: “We hebben de monumentale kroonlijst hersteld en een kleur gegeven die beter past bij de Bentheimer zandsteen. Verder hebben we al het glas vervangen door duurzaam monumentenglas.” Het plafond van het peristyle kreeg een hemelsblauwe kleur met in het midden een ster ornament. “Op de plaats van die ster zat een soort van hijsluik.”
Het interieur van het stadhuis onderging een ingrijpende verandering. “Binnen hebben we een radicale typologische wijziging doorgevoerd, waarvoor we overleg hebben gehad met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. We vonden de grote maat die nodig was voor de nieuwe raadzaal op de zolder van het gebouw.” Die zolder was verkamerd en verrommeld, iets wat eigenlijk voor bijna het hele interieur opging. Kluijfhout: “Het interieur zoals Husly dat oorspronkelijk had ontworpen, is nooit gerealiseerd. Alleen op de eerste verdieping was het neoclassicistisch, op de overige verdiepingen niet. Door de jaren heen zijn er steeds kleine aanpassingen aan het interieur gedaan, het werd een soort collage van ideeën. De laatste verbouwing was in de jaren ’90 van de vorige eeuw.”
Anda Kerkhovenzaal
Om de raadzaal te kunnen realiseren, sloot HCVA het lichthof, dat eigenlijk geen duidelijke functie had in het gebouw. “Het werd wel ‘de mooiste rookruimte van Groningen’ genoemd”, aldus Kluijfhout. Het lichthof is ‘geïnterieuriseerd’ tot centrale burgerzaal, passend bij de wens van de gemeente om het gebouw met zijn gesloten plint meer te openen naar het publiek. In deze Anda Kerkhovenzaal (genoemd naar de gelijknamige Groninger verzetsstrijder) kunnen onder meer exposities, recepties, ceremonies en debatten plaatsvinden. “We hebben de eerste verdieping die in de jaren 90 in het lichthof was aangebracht weggehaald. Nu is het een drielaagse ruimte die direct in contact is met de Grote Markt. Tegen de voormalige buitenwanden van de zaal hebben we voorzetgevels geplaatst, waarachter alle benodigde installaties weggewerkt zijn. Voor deze wanden hebben we akoestische platen laten frezen in een soort ribbelstructuur, als verwijzing naar de stukadoorsachtergrond van Husly.” Om toch te laten zien dat deze ruimte oorspronkelijk een lichthof was, kreeg het plafond van de zaal een trompe l’oeuil beschildering in de vorm van een sterrenhemel. “We hebben hiervoor samengewerkt met grafisch ontwerper Reynoud Homan, hij heeft het sterrenpatroon gebaseerd op de topografische ligging van de stad Groningen in relatie tot haar omliggende gemeenten. In de marmeren vloer van de zaal is een windroos verwerkt die de vier hoofdstreken aangeeft.”
Stijlvast
Het interieur van het stadhuis, waar door de jaren heen zoveel in was gewijzigd dat de samenhang ontbrak, werd per verdieping stijlvast gerestaureerd en verduurzaamd. Voor de binnengangen en trappen is een ingetogen materialenpalet toegepast: houten vloerdelen en zitbanken, grijze lopers, vuilwitte wanden en plafonds en bolvormige pendelarmaturen brengen een ingetogen eenheid terug in het gebouw. De begane grond en eerste verdieping zijn sober gehouden; om het representatieve karakter van het stadhuis te ondersteunen, kregen de vestibule en de gangen op de bel-etage een rijkere afwerking. Kluijfhout: “In samenwerking met restauratiearchitect Maarten Fritz hebben we kleurhistorisch onderzoek gedaan.” Afgaand op oude archiefbeelden hebben restauratieschilders van Wolters de gevelpilasters in een bruinrode marmerimitatie afgewerkt en plafondornamenten verguld en ingekleurd. De deuren in de periferie van de gang zijn in een eikenhout imitatie geschilderd. De dichte houten voordeuren van het stadhuis staan voortaan altijd open, een nieuwe transparante tourniquet fungeert als tochtsluis. De vestibule is nu receptieruimte.
Nieuwe Raadzaal
De werk- en vergaderkamers kregen een lambrisering, waarachter installaties en verwarming zijn weggewerkt. Op de vloeren ligt warm-grijs tapijt, waarin zwarte biezen de drempelovergangen markeren. In de raamkaders zijn op maat gemaakte gordijnen geïntegreerd. De voormalige bovenlichten van de schuiframen zijn omgebouwd naar valramen, die zorgen voor natuurlijke ventilatie van de vertrekken. Kluijfhout: “Uit het oogpunt van duurzaamheid hebben we zoveel mogelijk meubels hergebruikt en opnieuw laten bekleden met stoffering uit hergebruikt materiaal.” De oude raadzaal en trouwzaal blijven in gebruik en zijn teruggebracht naar hun originele proporties met authentieke kleurenschema’s. “De trouwzaal bevindt zich op de begane grond, het interieur dateert uit de jaren dertig van de vorige eeuw, met wandschilderingen aangebracht door Johan Dijkstra, lid van De Ploeg. De oude raadzaal op de eerste verdieping is begin twintigste-eeuws, en heeft een Art Déco-plafond met plantmotieven.”
De nieuwe raadzaal op de zolderverdieping is te bereiken via de gerestaureerde hoofdtrap en het nieuwe liftcluster. Kluijfhout: “We hebben zoveel mogelijk de oorspronkelijke spanten proberen te behouden, maar deze wel aan het zicht onttrokken. Het ‘zoldergevoel’ was voor ons aanleiding om voor de raadzaal hout toe te passen.” In de zaal biedt een U-vormige opstelling ruimte aan 45 raadsleden, de griffier en het college van B&W, het vierkant wordt gesloten door de tribune voor publiek en pers. Het interieur is overwegend in hout gedetailleerd; geprofileerde wanden, cassettenplafonds, maatwerk meubilair en armaturen vormen een hechte eenheid. Een centraal bovenlicht zorgt voor een wisselende lichtinval gedurende de dag.
Landschap Groningen
Textiel designer Aleksandra Gaca ontwierp voor de raadzaal een panorama van in totaal 36 met textiel bespannen wandpanelen, met patronen geïnspireerd door het Groninger landschap. Gaca: “Happel Cornelisse Verhoeven vroeg me om in mijn ontwerp ‘buiten’ naar binnen te brengen, in de vorm van herkenbare elementen uit de omgeving. Ik kwam met meerdere opties: gebouwen, natuur en kunstenaarscollectief De Ploeg. Deze Groningse schildersvereniging heeft veel landschappen geschilderd, in mijn ontwerpen ben ik daarom uitgegaan van de combinatie natuur en het werk van De Ploeg. Ik vind het vaak heel mooi en inspirerend om kunst naar textiel te vertalen.”
Dit deed Gaca ook in haar eerdere samenwerking met HCVA voor Museum de Lakenhal in Leiden. Voor de Raadzaal zoomde ze in op details uit schilderijen van De Ploeg: “Het Groninger landschap met zijn licht, lucht en wuivende halmen inspireerden de structuren, kleurnuances en gelaagdheid van mijn ontwerp. Voor de panelen hebben we gekozen voor zachte olijf- en licht naturel kleuren, de combinatie van matte en glanzende garens geeft extra dieptewerking. De productie vond plaats in het Textiellab, in samenwerking met productontwikkelaar Judith Peskens van het Textielmuseum.”
Samenwerking
De korte wanden van de zaal kregen ieder vier panelen, de lange wanden maar liefst veertien. “Die wanden zijn achttien meter lang, en ieder paneel is weer anders – een enorme uitdaging! Hoewel ik tegenwoordig vooral 3D stoffen ontwerp, zijn deze panelen jacquard geweven. Ik vind het mooi om op deze ambachtelijke manier te werken, en wilde teruggaan naar textiel op de wanden. Niet met opvallende kleuren en patronen zoals je dat vroeger zag maar op een moderne manier, meer subtiel geïntegreerd in de ruimte. Mijn werk past goed bij de esthetiek van HCVA en ik vind het een heel fijn team, we hebben bij de Lakenhal ook goed samengewerkt.”
Ook Kluijfhout kijkt met een goed gevoel terug op de samenwerking: ”We hebben veel met Aleksandra overlegd om de proefstukken af te stemmen op de materialen en kleuren van de zaal.” De nieuwe raadzaal vormt de bekroning op de omvangrijke revitalisatie van het stadhuis, waarbij HCVA erin is geslaagd om oud en nieuw naadloos met elkaar te verenigen. “Het is een monument met een nieuwe ingreep, waarbij we ondanks alle verschillende interieurs van een ‘collage’ weer een eenheid hebben gemaakt.”
Legenda
Opdrachtgever Gemeente Groningen
Architect Happel Cornelisse Verhoeven i.s.m. architectenbureau Fritz
Textielontwerper wandpanelen Raadzaal Alexandra Gaca
Interieurbouw Zwartwoud
Meubilair o.a. Brunner Projektmeubelen, Dietiker, Vitra
Stoffen Kvadrat
Maatwerk verlichting Jacco Maris Design
Bespanning wandpanelen Oostendorp – vakmanschap sinds 1968
Grafisch ontwerper Reynoud Homan
Kunstenaar Egbert Modderman
Constructie Arup
Bouwfysica / Brandveiligheid / Beveiliging KBP Sight
Installatieadvies HE Adviseurs
Aannemer Rottinghuis