Reinier van Arkel: humaan verblijf

Reinier van Arkel is aanbieder van specialistische geestelijke gezondheidszorg in allerlei gradaties – van poliklinische zorg tot opname bij ernstige psychische aandoeningen. De organisatie is gevestigd op verschillende locaties in onder meer ’s-Hertogenbosch, waaronder het Jeroen Bosch Ziekenhuis (JBZ); hier zijn meerdere afdelingen voor ziekenhuispsychiatrie gevestigd, voor mensen die soms in ernstige mate hinder ondervinden van hun psychische aandoening. Sabien Hamburger ontwierp voor deze afdelingen een nieuwe Intensive Care Unit (ICU); daarnaast vernieuwde zij een poliklinische afdeling op de hoofdlocatie van Reinier van Arkel. De ontwerpen kwamen tot stand in samenwerking met architect Rob Hilz, die de plannen van Hamburger nader uitwerkte.

Dolhuys Manifest

Architect Sabien Hamburger is de persoon achter chaOase, een bureau dat is gespecialiseerd in utiliteitsbouw voor de zorg. Eerder studeerde Hamburger gezondheidswetenschappen, in chaOase combineert zij haar passie voor ontwerpen met die voor zorg en ouderen. “De ICU in het Centrum Ouderen- en Ziekenhuispsychiatrie van het JBZ is onderdeel van een nieuw, veranderend beleid”, vertelt Hamburger. “Dat gaat uit van een inclusieve samenleving waaraan mensen naar vermogen kunnen deelnemen en waarin positieve gezondheid en een herstelgerichte aanpak centraal staan; de fysieke omgeving moet daarbij helpen.” Deze visie sluit aan bij het Dolhuys Manifest, waarin een aantal ggz-instellingen in 2016 de ambitie uitspraken om in 2020 geen cliënten meer gedwongen op te sluiten. Hamburger: “Eenzame opsluiting in separeercellen sluit niet aan bij de hedendaagse standaard, waarbij cliënten die de hoogst intensieve zorg nodig hebben juist nabijheid wordt geboden, en in alle situaties sprake is van een respectvolle relatie met de cliënt. De ICU biedt de cliënt de kans om in permanente één-op-één begeleiding te herstellen. Het streven is een verblijf van maximaal drie dagen, het multidisciplinaire behandelteam stelt in samenspraak met de cliënt vast of en hoe lang een verblijf in de ICU passend is bij de behoefte.”

Boshyacinten

Voor de ICU werden twee separeercellen gesloopt en samengevoegd tot één ruimte, met een deel voor de cliënt – de eigenlijke ICU – en een overlegruimte voor het verplegend personeel. Centraal in de ICU staat een ellipsvormig element, dat het eigen domein van de cliënt is. Het element wordt omgeven door een wand van houten latten in verschillende hoogtes en bevat onder meer een bedmeubel en een bureau. Het domein wordt gemarkeerd door zowel de iets donkere vloer als een koof in het plafond, waarin een ledlijn is aangebracht. De cliënt kan zelf de lichtkleur bepalen op een touchscreen in de wand van het element. Hier kunnen ook allerlei andere zaken worden geregeld, zoals het openen en sluiten van de gordijnen en de overige verlichting in de ruimte. Op het scherm kunnen foto’s worden getoond, waarbij het licht aan de afbeelding wordt aangepast: staan er bijvoorbeeld boshyacinten op de foto, dan krijgt het plafond een paarse gloed. Bovendien is het scherm ook een tv. “Welke functies wel of niet kunnen worden gebruikt, verschilt van individu tot individu”, weet Hamburger, “soms is een enkele prikkel al te veel.”
Voor eventuele somatische zorg staat er een verdekt opgesteld ziekenhuisbed in de ICU. Verder staan er onder meer vilten zitkeien waarmee de cliënt zelf een zithoek kan creëren en een vaste bank. Het ziekenhuisbed kan desgewenst ook dienstdoen als logeerbed voor familie die de cliënt wil ondersteunen. De familie kan er ook voor kiezen op een slaapbank in de gespreksruimte te blijven slapen.

Buitenkamer

Tussen de ICU en de overlegruimte is een met houten latten afgewerkte wand, die samen met de natuurfoto’s bijdraagt aan de warme sfeer. De wand en de foto’s hebben tevens een akoestische functie, zodat er ondanks de vrij harde afwerking toch een prettige akoestiek is. In de wand is een groot raam met aan weerszijden schuifdeuren. De wand is volledig geluidsdicht, voor bescherming en privacy. Hamburger: “Iemand kan helemaal over zijn toeren raken, en zo kan de rest van de afdeling niets horen.” De gespreksruimte is ook voor de cliënt toegankelijk, bijvoorbeeld voor een gesprek of om koffie of thee te maken in de pantry. De drie kleuren van de linoleumvloer geven aan welke ruimte door wie te gebruiken is – één kleur voor het personeel, één voor de cliënt en één voor beiden. “Tussen de kleuren is een niet te fel contrast, omdat dit door ouderen als een niveauverschil kan worden ervaren”, stelt Hamburger.
Hamburger richtte ook de buitenruimte naast de ICU opnieuw in: dat was voorheen een kale betonnen bak – nu zijn er kunstgras, kunstplanten en extra verlichting, waarmee ook deze ‘buitenkamer’ bijdraagt aan het welbevinden en herstel. De houten wand loopt van binnen door naar buiten en de voorheen gesloten deur is voorzien van glas, zodat er binnen meer daglicht is en je uitzicht hebt op de gemeenschappelijke binnentuin. Andersom is er dankzij een speciale folie geen inkijk in de ICU.

Scrumsessies

Het ontwerp van de ICU kwam tot stand in nauw overleg met alle betrokkenen. “In het ontwerpteam zat ook een cliënt als ervaringsdeskundige, en die had goede ideeën”, zegt Hamburger. Ook manager Alexandra de Bakker van Reinier van Arkel zat in het ontwerpteam. “Zij was een fantastische opdrachtgever, ruimdenkend en humaan ingesteld. Ze betrok iedereen in scrumsessies bij het ontwerp en verzorgde na afloop steeds presentaties aan alle stakeholders, onder wie artsen, ambulance- en beveiligingspersoneel. Zo kon iedereen steeds meedenken en werd een breed draagvlak gecreëerd.”
Bij de ontwikkeling van het concept werd duidelijk dat het personeel soms zoekende was naar de juiste balans tussen kwaliteit van zorg en veiligheid. Hamburger: “Ze wilden aanvankelijk bijvoorbeeld een sluis voor hun eigen veiligheid, maar dan zouden cliënten zich ingesloten voelen en dat was niet gewenst. Ik vraag graag door en zoek naar oplossingen waar ze zelf niet op zouden zijn gekomen. Hier was de oplossing het ellipsvormig element, waar je in geval van nood omheen kunt lopen.” Ook was er discussie over of men de ruimte helemaal suïcide- en hufterproof wilden hebben, of dat er een zeker risico zou worden genomen. “Gelukkig kozen ze voor het laatste, zodat we de ruimte humaner hebben kunnen maken.”
De ICU wordt inmiddels intensief gebruikt en de reacties zijn zeer positief. “Sommigen vroegen zich zelfs af of het niet zó mooi is dat mensen er misschien niet meer weg willen”, zegt Hamburger. De ICU is de eerste in een reeks, het streven is om in andere gebouwen van Reinier van Arkel soortgelijke units te maken. Hamburger: “Ook andere organisaties werken al met dergelijke ruimtes, maar die zijn vaak wat klinischer.”

Healing environment

Hamburger ontwierp ook het interieur van een poliklinische afdeling op de hoofdlocatie van Reinier van Arkel. Opdracht was om de sombere, gesloten, strenge gang om te vormen naar een open, transparante en toegankelijke omgeving. “Een interessant contrast”, stelt Hamburger, omdat de behandelruimtes zelf in verband met privacy en een gevoel van veiligheid besloten moeten zijn.” Hamburger transformeerde het door Wiegerinck Architecten in de jaren negentig ontworpen gebouw, in aansluiting op de naastgelegen entreehal van het complex – onlangs gerenoveerd door De Twee Snoeken. Hamburger zocht aansluiting bij de sfeer en materialen die De Twee Snoeken voor de nieuwe ontvangstbalie en wachtruimte heeft toegepast – om zo eenheid en rust te creëren. Net als in de ICU is daarbij gekozen voor natuurlijke of natuurlijk ogende materialen die passen bij een ‘healing environment’.
De begane grond is gereed, de verdieping is nu in uitvoering. Later volgen (kleinere) vestigingen in Zaltbommel en mogelijk ook Boxtel, die dezelfde sfeer en inrichting krijgen. Ook dit weerspiegelt volgens Hamburger het veranderende denken in de ggz: “Je ziet dat opdrachtgevers in de zorg op een nieuwe manier met cliënten omgaan. Er is meer aandacht voor hun beleving en dat wordt in het interieur vertaald, zodat zij zich hier op hun gemak kunnen voelen.”

www.chaoase.nl

(Tekst: Rutger van Oldenbeek – fotografie: Rob Hilz)

LEGENDA
Opdrachtgever Reinier van Arkel
Interieurontwerp chaOase; Sabien Hamburger i.s.m. Rob Hilz

ICU
Interieurbouw Akkermans interieurbouw
Losse meubelen Vervoort, Lensen, Internoja
Verlichting Glamox
Vloeren Tarkett iQ Granit (via Lensen)
Smart Touch installatie BPI Services
Aannemer Hurks onderhoud en retail (B), Heijmans Utiliteit (W), Unica Building Services (E)

Hoofdlocatie
Aannemer Van Rennes Groep
Onderaannemers o.a. Installatietechniek Hartog (W), Hans Hoogveld Elektra (E), Van Gameren interieurbouw (vaste inrichting), Office Wageningen (vloerafwerking)
Technische uitwerking en directievoering Oomen Architecten

De website Pi-online biedt actualiteit voor professionals uit de architectuur- en interieurbranche. De rubriek Projecten biedt beschrijvingen van onlangs gerealiseerde gebouwontwerpen.