Met de installatie van het monumentale plafondkunstwerk Botanical Fresco van Claudy Jongstra werd de restauratie van de Pleinfoyer van Internationaal Theater Amsterdam voltooid en is de ruimte klaar voor de 21e eeuw.
TEKST Rutger van Oldenbeek
Internationaal Theater Amsterdam (ITA) huist in de rijksmonumentale Stadsschouwburg aan het Leidseplein, in 1894 voltooid naar ontwerp van Jan L. Springer met medewerking van J.B. Springer en A.L. van Gendt. Het gebouw is uitgevoerd in neo-Hollandse renaissancestijl, wat niet alleen aan de buitenzijde, maar ook in het interieur te zien is. De Stadsschouwburg onderging de afgelopen twintig jaar verschillende verbouwingen en renovaties. Zo werden eerder de grote zaal en het voorgebouw gerenoveerd, en werd het monument uitgebreid met een nieuwe zaal (de Rabozaal) met foyer, kantoren en repetitieruimtes, ontworpen door TenBrasWestinga. Het meest recente deel dat werd gerenoveerd is de Pleinfoyer aan de rechterzijde van het gebouw.
Rookfoyer
“De renovatie van de Pleinfoyer startte in 2021”, vertelt Marion Cornelissen, Hoofd Gebouw & Facilitair van ITA en verantwoordelijk voor de renovatie. “We hebben toen als eerste het blauwe tapijt verwijderd, waaronder een prachtige granitovloer tevoorschijn kwam, met daarin echter wel een aantal diepe scheuren.” Na constructief onderzoek door Archivolt Architecten werd de vloer in ere hersteld door het in Amsterdam gevestigde Italiaanse familiebedrijf Candido.
Tweede stap was een kleurhistorisch onderzoek, uitgevoerd door restaurator Karin van der Lem van De Kunstkoesteraars, een collectief voor research, conservering en restauratie van modern en historisch cultuurgoed. Van de – op dat moment witte en grijze – muren en pilasters werd op een aantal plekken een verflaagje afgeschraapt, om te achterhalen welke kleuren en verfsoorten in het verleden zijn gebruikt en zo dicht mogelijk bij het oorspronkelijke kleurenplan van de foyer te komen. Daarbij werden maar liefst 18 sinds de bouw aangebrachte verflagen gevonden.
Cornelissen: “Dankzij de komst van ons nieuwe hoofd vormgeving Roel Van Berckelaer kon de Pleinfoyer deze zomer opnieuw worden geschilderd volgens het advies uit het onderzoek.” De gebruikte kleuren benaderen zo veel mogelijk het palet van rond 1939, waarin beige-, geel- en zalmrozetinten de boventoon voerden.
Agar–gel
De kleuren van 1939 zijn niet zomaar gekozen: ze complementeren de drie wandschilderingen in de foyer van kunstenaar Gerard Hordijk die in dezelfde periode werden gemaakt, en Arlecchino, Cupido en Colombina tonen, bekende figuren uit de Commedia dell’Arte. Cornelissen: “Karin van der Lem adviseerde ons deze kleuren te gebruiken, omdat Hordijk de ruimte in 1939 zo aantrof en daar zijn schilderingen op baseerde. Hij was daar aanvankelijk overigens niet blij mee, want hij had daardoor minder vrijheid.”
De Pleinfoyer was oorspronkelijk ook de rookfoyer van het theater, en van 1894 tot in de jaren 90 van de vorige eeuw is er stevig gerookt, met een dikke laag nicotine als gevolg. Om de nicotine van de schilderingen te verwijderen, gebruikte Van der Lem een geheel nieuwe reinigingstechniek: agar–gel, een zeewier in poedervorm dat is opgelost in gedemineraliseerd water. De gel werd op de schilderingen aangebracht en kon er vervolgens als één filmachtige laag weer worden afgehaald, waarbij de nicotine en het vuil werden verwijderd – zonder verlies van kleurpigment of kans op beschadiging. Deze duurzame methode zag Van der Lem op een congres in Italië en is in de Pleinfoyer voor het eerst in Nederland toegepast. Vervolgens werden beschadigingen en oneffenheden verwijderd en gerestaureerd, waardoor de schilderingen er nu bijna net zo uitzien als in 1939.
Florale motieven
Om de Pleinfoyer verder te verfraaien en de akoestiek te verbeteren – een noodzaak na het verwijderen van het tapijt – benaderde Cornelissen kunstenaar Claudy Jongstra, wereldwijd bekend om haar textiele kunstwerken en architecturale installaties. “Toen ik de foyer voor het eerst zag, wist ik direct dat ik iets met het plafond zou willen doen”, vertelt Jongstra, “hoewel ik nog nooit eerder een plafondkunstwerk had gemaakt.” Jongstra en haar team bestudeerden het kleurenonderzoek van Van der Lem, “en ik heb gekeken hoe we dezelfde kwaliteiten zouden kunnen vertalen naar hoe wij werken.” Daarnaast bekeek Jongstra een aantal historische foto's van de foyer rond 1900, die lieten zien dat de wanden oorspronkelijk waren gedecoreerd met florale motieven en volgens het onderzoek geschilderd in olijfgroen, petrolblauw, oranje, geel en wit. Samen vormden deze gegevens de bronnen van inspiratie voor Jongstra “maar ik werd ook blij van het licht in het werk van Hordijk.”
Het resultaat is het ‘Botanical Fresco in Dutch Heritage Wool’, een van Drentse heideschapenwol is en uit Spanje afkomstige merinowol vervaardigd drieluik dat rond de oorspronkelijke kroonluchters van de foyer is aangebracht. Het kunstwerk toont een geabstraheerde botanische compositie die is geïnspireerd op de oorspronkelijke florale motieven en de kleuren die Hordijk voor zijn werken gebruikte.
Kostuums
Voor het verbeteren van de akoestiek was alleen het Botanical Fresco niet voldoende, en daarom zijn in overleg met Jongstra en Archivolt onder het kunstwerk akoestische panelen aangebracht. “Achter die panelen zit een bijzonder verhaal”, zegt Cornelissen. “Ze zijn deels gemaakt van oude kostuums uit producties van ons eigen ITA Ensemble. Samen met de kostuumafdeling hebben we gekeken welke kostuums we zouden kunnen recyclen. Die zijn vervolgens door i-did verwerkt tot vilt.” Voor de 4,5 cm dikke panelen is zo’n tachtig kilo aan kostuums gebruikt, aangevuld met een laag van gerecyclede spijkerbroeken. Dankzij een in samenwerking met Archivolt en de OM-Bouwgroep ontwikkelde constructie kunnen zowel de panelen als het kunstwerk eenvoudig weer worden verwijderd – een eis van Monumenten & Archeologie.
Ook andere medewerkers van ITA waren vanaf het begin nauw betrokken bij het Botanical Fresco. Ze hielpen bij het scheren van de schapen en tijdens een bezoek aan Jongstra’s studio ook bij de vervaardiging van het Botanical Fresco.
Wede en meekrap
Het ‘Botanical’ zou ook betrekking kunnen hebben op de kleurstoffen waarmee Jongstra de wol verfde. Alle tinten uit het speciaal voor het kunstwerk ontwikkelde kleurenpalet werden in de ververij van Studio Claudy Jongstra in het Friese Spannum zorgvuldig bestudeerd, en nagemaakt met behulp van historische pigmentplanten – waaronder wede (isatis tinctoria), meekrap (Rubia tinctoria) en uienschil. Het wede is bijvoorbeeld gebruikt voor het Bourgondisch Zwart in de donkere onderlaag van het fresco. De meeste planten worden door Jongstra en haar partner Claudia Busson zelf gekweekt op onder andere haar eigen biodynamische boerderij in het Friese dorpje Húns.
Het speciaal ontwikkelde kleurenpalet creëert niet alleen een sterke visuele verbinding met Hordijk’s schilderingen en de geschiedenis van de Pleinfoyer, de daarvoor gebruikte pigmentplanten zijn ook van historische betekenis. Met haar onderzoek naar en het verbouwen van dergelijke planten pleit Jongstra als ‘kunstenaar-activist’ ook voor een herwaardering van dit cultureel, bijna verloren erfgoed, die bovendien een stimulans zou kunnen zijn voor vernieuwing in de landbouw.
Duurzaamheid
Dankzij het kleurhistorisch onderzoek en het gebruik van de agar-gel, de historische kleurpigmenten en de gerecyclede materialen, was er bij de renovatie van de Pleinfoyer behalve respect voor het verleden ook veel oog voor duurzaamheid. “Het resultaat is meer dan de som der delen”, zegt Cornelissen. “We hebben niet alleen een perfect gerestaureerde foyer, maar ook drie prachtige grote werken van Claudy Jongstra, die een dialoog aangaan met de oorspronkelijke schilderingen en de historische kleuren uit het onderzoek van Karin van der Lem. Zo is één mooi geheel ontstaan, waarbij Claudy’s gebruik van historische pigmenten bovendien een toekomstperspectief biedt voor dit erfgoed.”
claudyjongstra.com
www.kunstkoesteraars.nl
www.archivolt.eu/nl
Legenda
Opdrachtgever ITA, Marion Cornelissen
Ontwerp plafondfresco’s Studio Claudy Jongstra
Historisch kleuronderzoek De Kunstkoesteraars, Karin van der Lem
Architect herstelplan Archivolt Architecten
Restauratie plafond Burgy
Restauratie granitovloer Candido Terrazzo
Akoestische panelen i-did
Constructie akoestische panelen en kunstwerk OM-Bouwgroep