Borgloon, waar het fruitbelevingscentrum zich bevindt, situeert zich in het centrum van de provincie Haspengouw, reeds van in de Romeinse periode geliefd om zijn appelen, peren en kersen. Omdat fruit in het verleden niet lang bewaard kon worden, maakte men er stroop van. Een eenvoudig proces, vergelijkbaar met het maken van jam, dat in zowat elke boerderij werd uitgevoerd.
Na de opstart van de ambachtelijke stoomstroopfabriek Wynants-Groenendaels et Frères in 1858, evolueerde het bedrijf vanaf het vroege interbellum tot een volwaardige industriële fabriek. Door de introductie van jam, chocopasta en ontbijtgranen na WO II doofde de interesse voor stroop. De stoomstroopfabriek sloot in 1986.
Terwijl het bedrijfje op het einde van de 19de eeuw opstartte in een stal met magazijn, beide met typische opendakstructuur, werd vanaf het midden van de 20ste eeuw voor moderne materialen, zoals beton en staal, geopteerd. Ook de structuur en de ruimtelijkheid sloten bij de functionaliteit aan. Het sobere interieur werd bepaald door machines en leidingen. Hier en daar is de invloed van modernistische architectuur merkbaar, niet alleen in het materiaalgebruik, maar ook in de vormtaal. Daarom werd de stroopfabriek, met inbegrip van de technische installaties, op 1 maart 1999 beschermd als monument.
Na de aankoop door het Gemeentebedrijf Borgloon, won de stoomstroopfabriek het tv-programma ‘Monumentenstrijd’ in 2007. Dit was het startsein voor de restauratie en herbestemming van de als monument beschermde industrieel-archeologisch waardevolle site tot fruitbelevingscentrum.
Openbare aanbesteding voor fruitbelevingscentrum
Vermits het om een openbare aanbesteding ging, werd een wedstijd georganiseerd waaraan een 10-tal architectenbureaus deelnam. De conceptnota van Team van Meer! – architecten & co werd gekozen om het project uit te werken. Omwille van de omvang en de korte uitvoeringstermijn werd Architectenbureau De Wyngaert als partner aangezocht.
“Even werd overwogen om de fabriek opnieuw in werking te stellen, maar het bleek financieel onhaalbaar om het nog in situ bewaarde machinepark te restaureren,” stelt architect Stijn Thomas van Team van Meer!. De opdracht omvatte het ontsluiten van de voormalige stoomstroopstokerij, er een ontmoetingsplaats voor de lokale inwoners van te maken én een plek voor permanente initiatieven met een regionale en internationale uitstraling van de Haspengouwse fruitstreek.
Bouwfysische staat
Uitgebreid vooronderzoek leerde dat de gebouwen in slechte bouwfysische staat verkeerden. Een afdoende gevel- en dakdichting bleken onbestaand en de structurele elementen waren aangetast door hout- en betonrot. Thomas: “Het gebouw was één van de eerste toepassingen van gewapend beton, met alle problemen van dien, zoals glad wapeningsstaal in plaats van gekarteld, dat bijgevolg slechts een beperkte belasting aankan, en beperkte betondekking van het wapenstaal. Daarom werd de betonconstructie in de vroegere productiezone vervangen door een nieuwe, naar oorspronkelijk model. Een aantal voorlopige instandhoudingswerken werden uitgevoerd, waarbij de fabrieksschoorsteen als eerste aan de beurt kwam omwille van de symbolische waarde, maar ook vanwege de overhellende staat. We brachten een voorlopige overkapping over de ingezakte historische kern aan ter bescherming van het machinepark en om de betonstructuur van verdere vochtinsijpeling te vrijwaren.” Vervolgens werd een uitgebreid restauratiedossier opgemaakt, een premie toegekend en gingen de echte werken van start.
Volg de gids
Team van Meer! en Architectenbureau De Wyngaert hebben de bestaande volumes, gevormd door een historische kern en een hoofdgebouw, gerestaureerd en het archeologisch machinepark geconsolideerd en geconserveerd. Bezoekers bereiken de site via het Stationsplein. Een glazen inkomportaal onder metalen luifel verwijst naar de oorspronkelijke perronoverkapping en leidt de bezoeker naar de ontvangstbalie en de streekproductenwinkel.
Een houten platform vormt de aanzet tot het tentoonstellingsparcours. Het contrasterend materiaalgebruik verduidelijkt de vernieuwing en verhoogt de toegankelijkheid van de oorspronkelijke uitgezuurde betonvloer. In de historische kern vormen kookketels en pompen de ‘stille getuigen’ van de oorspronkelijke activiteit. Een doorkijk naar de beperkte nieuwbouw in ruw bekist beton, creëert zowel een onderscheid als een verwijzing naar de historische kern en de bestaande gebouwen van de technische dienst. In de nieuwbouw is een bergruimte voor de toeristische dienst ondergebracht alsook een ruimte voor de ontsluiting van de monumentale verticale pakpers. Een pad, opgebouwd uit stalen profielen met een houten invulling, verleent toegang tot die pakpers, de bakjeslift en de ketels. Via een nieuw looppad bereikt de bezoeker het hoofdgebouw.
Kloppend hart fruitbelevingscentrum
Daar ontdekt men opslagtonnen, weegschalen en centrifuges. De semi-industriële ruimte toont de huidige manier van stroopstoken, zodat de bezoeker het productieproces kan beleven, ruiken én proeven.
Via de Kestnerinstallatie, een warmtewisselaar waarbij stoom het sap verhitte, indikte en de restwarmte opnieuw in het proces geïnjecteerd werd om een continue hergebruik van de opgewekte warmte te verkrijgen, gaat het naar de vroegere opslagruimte. Na de stoomketels, het vroegere kloppend hart van de fabriek, verlaat men het hoofdgebouw via een traphal, uitgevoerd in hetzelfde ruw bekist beton als de nieuwe productiehal. De kelder werd uitgediept om er de sanitaire ruimtes en de technische lokalen in te herbergen.
Gebruik van het bestaande
Thomas: “Eigen aan restauraties is dat ook in dit project maximaal gebruik gemaakt werd van het reeds bestaande. Wat vervangen diende te worden werd bijvoorbeeld gedaan door dezelfde steensoort en dakpannen.” Het metsel- en voegwerk werd met stoom gereinigd en hersteld. In onsamenhangende zones werd het metselwerk lokaal gedemonteerd en heropgebouwd. De betonvloeren kregen een reinigingsbeurt en herstelling in functie van de toegankelijkheid. Om de slijtvastheid te verbeteren, de verwering te stabiliseren en het onderhoud te vergemakkelijken, zijn de vloeren kleurloos geïmpregneerd. De bestaande grenen dakspanten zijn vernieuwd naar bestaand model. Omwille van de eisen naar waterdichtheid en thermische -en akoestische isolatie, is geopteerd om een ontdubbelde dakstructuur aan te brengen bedekt met keramische dakpannen.
Zonnepanelen zorgen voor een duurzame energiewinning. De binnenzijde van het zadeldak werd afgewerkt met een ruw gezaagde bebording met open voeg, voor een betere akoestiek. Het buitenschrijnwerk, raamkaders en Martelé-beglazing, werd in de oorspronkelijke staat hersteld. Om isolatie en winddichtheid te verbeteren, werden in raam- en poortopeningen isolerende voorzetbeglazing geplaatst, uitgevoerd in slanke stalen raamprofielen. Veel aandacht ging naar een perfecte integratie van de technische uitrusting. Het interieur is rudimentair met eigentijdse meubelelementen in functie van de tentoonstelling. Voor de tafels is dat gelakt MDF, terwijl de stoelen een multiplex zitvlak en metalen poten hebben. De ledverlichting dient louter het uitlichten van de museumobjecten.
Geen museum
“Het was nooit de betrachting om de site officieel als museum te laten erkennen en te voldoen aan alle daarmee gepaard gaande vereisten”, verduidelijkt Thomas. “De opzet was wél om het verhaal rond stroopproductie te vertellen met alles wat daarbij komt kijken. Zoals de fruitteelt vroeger en nu in Haspengouw, hoe fruitbomen gesnoeid worden, de verschillende appel- en peervariëteiten, en de werking van een fruitveiling. Voor het historisch-wetenschappelijk onderzoek van de fruitnijverheid werd beroep gedaan op het Centrum voor Agrarische Geschiedenis (CAG).”
De belangrijkste uitdaging in dit project waren het samenbrengen en integreren van alle vereisten en aspecten, zoals een correcte restauratie voor het behoud van de historische waarde, het integreren en onzichtbaar wegwerken van alle technieken om aan de huidige normen te voldoen, volledige toegankelijkheid voorzien voor andersvaliden, en overal een perfecte brandveiligheid waarborgen. “Bovendien was er ook de implementatie van het tentoonstellingsconcept, verzorgd door het Gentse ontwerpbureau Bailleul”, besluit Thomas. “Maar net als alle partijen ben ook ik bijzonder blij met het fantastische eindresultaat.”
www.teamvanmeer.be
www.bailleul.be
www.architectenbureau-dewyngaert.be
(Tekst: Wouter Peeters – fotografie: Els Wouters)
LEGENDA
Bouwheer/opdrachtgever Autonoom Gemeentebedrijf Borgloon
Ontwerpteam Architectuur THV Team van Meer Architecten & co, Architectenbureau De Wyngaert
Interieurontwerp en technische uitvoering Bailleul Ontwerpbureau
Interieurbouw Bruns i.s.m. Create Multimedia
Verlichting o.a. Osram, Fagerhult, Trilux, LTS
Studie stabiliteit – restauratie Triconsult
Studie stabiliteit – nieuwbouw BAS, Dirk Jaspaert
Veiligheidscoördinator AVC Veiligheid
Studie technieken RCR studiebureau
Bouwkundige restauratie en afwerking TV Gebroeders Janssen en Janssens
Schilderwerken Tris
Elektriciteit en zwakstroom K&F Elektrotechniek
HVAC IVV Technieken
Bouwkosten (excl. erelonen, excl. btw en incl. herziening):
Perceel 1: Restauratie van de fabrieksschoorsteen € 118.488
Perceel 2: waterdicht maken van de bestaande platte daken € 98.249
Perceel 3: Beschermings- en herstelwerken historische kern € 154.101
Bouwkundige restauratie en afwerking:
Perceel 1: historische kern € 2.038.909
Perceel 2: hoofdgebouw € 3.808.514
Perceel 1: schilderwerken historische kern en hoofdgebouw € 166.881
Perceel 2: conservatie industrieel erfgoed € 159.664
De website Pi-online biedt actualiteit voor professionals uit de architectuur- en interieurbranche. De rubriek Projecten biedt beschrijvingen van onlangs gerealiseerde gebouwontwerpen.
