Wakker worden met de zon

TEKST Rutger van Oldenbeek
FOTOGRAFIE Eva Bloem

Het nieuwe Universitair Centrum Psychiatrie (UCP) vervangt een bestaand, verouderd gebouw uit de jaren zestig, zo’n 200 m verderop aan de zuidkant van de campus van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG). Het nieuwe gebouw is onderdeel van een grotere vernieuwingsoperatie - ‘UMCG bouwt’. Het UCP is een ontwerp van atelier PRO en Vakwerk Architecten; de bureaus kenden elkaar al langer en wilden altijd al eens samenwerken. “Bij een Europese aanbesteding is het zo dat je het soort opdracht al een aantal keren moet hebben gerealiseerd voordat je kans maakt die aanbesteding te winnen”, vertelt Dorte Kristensen, architectdirecteur van atelier PRO. “Vakwerk Architecten en wij hadden allebei mooie beelden en referenties, maar afzonderlijk voldeden die nét niet aan de gestelde eisen. Samen wel, en zo hebben we dan ook de opdracht gewonnen.” Daarbij is het gebouw echt een gezamenlijk ontwerp: “Vaak verdeel je bij een samenwerking de verschillende onderdelen, maar hier hebben we alles samen gedaan, het is óns gebouw.”

Normaliteit

De nieuwbouw van 15.500 m² bestaat uit een poliklinisch entreegebouw van vijf lagen met therapie- en onderzoeksruimtes en kantoren, en een kliniekgebouw van drie lagen met patiëntenkamers en therapieruimtes. De twee gebouwen zijn met elkaar verbonden door twee volumes van één laag (met onder meer sport- en werkruimtes) rond een grote binnentuin. “De locatie was enigszins ingewikkeld”, zegt Ellen Van der Wal, architect van Vakwerk Architecten. “De UMCG-campus is enorm groot en complex, en de meeste plekken hebben echt een ziekenhuissfeer. We wilden echter dat patiënten zo veel mogelijk normaliteit zouden ervaren en zo min mogelijk het gevoel hebben dat ze in een psychiatrisch ziekenhuis verblijven. Daarom is het kliniekgebouw, waar de patiënten de meeste tijd doorbrengen, gericht op de stad. Hierdoor kunnen ze zoveel mogelijk de gewone dagelijkse stadse dingen ervaren en blijven ze verbonden met de samenleving, een van de centrale uitgangspunten van het ontwerp.” De polikliniek, waar mensen - al dan niet van buitenaf - voor een afspraak komen en minder lang verblijven, ligt juist aan de kant van het Centraal Medisch Complex van het UMCG. De patiëntenkamers hebben uitzicht op een singel met daarachter de woonwijk Oosterparkbuurt, en zijn bovendien gericht op het oosten. Kristensen: “De kant dus waar de zon opkomt, zodat mensen als ze wakker worden in hun vensterbank kunnen gaan zitten, met de zon op hun gezicht. Zon- en daglicht zijn gezond voor iedereen, maar in het bijzonder voor kwetsbare mensen, en al helemaal voor mensen met psychische aandoeningen. Daarom is daglicht het belangrijkste uitgangspunt in ons ontwerp.” De neggen van de ramen lopen overal in het gebouw schuin af, zodat er nog meer daglicht binnenvalt. De ramen op de patiëntenkamers – die niet open mogen – hebben aan de zijkant een systeem dat toch voor natuurlijke ventilatie zorgt.

Kloostertuin

Behalve de patiëntenkamers krijgen ook alle gangen, trappenhuizen en pleinen in het gebouw veel daglicht, wat niet alleen bijdraagt aan het welzijn van de gebruikers, maar tevens natuurlijke oriëntatie mogelijk maakt. Van der Wal: “Er zit ook een logica in het gebouw en het is heel ruimtelijk van opzet, waardoor mensen zich er op een vanzelfsprekende manier kunnen verplaatsen.”

De ruimtelijkheid wordt nog versterkt door de sterke verbinding tussen binnen en buiten, waarbij er overal zicht is op groen. Direct bij binnenkomst zie je bijvoorbeeld al de grote binnentuin, die als een kloostertuin in het midden van het gebouw ligt. De weldadige tuin heeft een groot terras op de zon en is voor iedereen in het UCP toegankelijk – zowel voor patiënten en hun bezoek als voor het medisch personeel en de onderzoekers. De patiënten op de vier gesloten afdelingen hebben hun eigen, meer besloten binnentuinen – maar ook zíj hebben toegang tot buitenruimte. Op de lagere delen tussen de twee hoofdgebouwen zijn daktuinen gemaakt. Alle tuinen en buitenruimtes zijn ontworpen in samenwerking met Stephen Tas van bureau OASE stedenbouw en landschap, en zijn een integraal onderdeel van de nieuwbouw. Binnen en buiten konden daardoor overal optimaal op elkaar worden afgestemd.

Ode aan de vensterbank

Aan weerszijden van de binnentuin liggen twee brede ‘kloostergangen’ die het entreegebouw en het kliniekgebouw met elkaar verbinden. Van der Wal: “In het kliniekgebouw kom je uit bij een lift die je direct naar je eigen afdeling en woonkamer brengt, zodat je niet over andere afdelingen heen hoeft en niet wordt gestoord, prettig voor de privacy van de patiënten.” In de kloostergangen en het kliniekgebouw zijn overal zitnissen gemaakt, die een mooie, informele plek bieden – bijvoorbeeld om te lezen of af te spreken met je bezoek. De zitnissen worden gevormd door brede vensterbanken en zijn dus altijd aan het licht. Ook elders in het gebouw zijn veel vensterbanken. Kristensen: “Het UCP is een ode aan de vensterbank als informele zitplek, om de zoveel meter kom je er wel een tegen. Een raamnis is een kleine ruimte in een grote ruimte, die je tegelijkertijd geborgenheid en keuze geeft – keuze om je terug te trekken of juist deel te nemen. Én het is een plek tussen binnen en buiten: je kan er deel zijn van de mensen in de ruimte, of wegdromen naar de wereld.” De patiëntenkamers hebben eveneens brede vensterbanken, die ook kunnen worden gebruikt voor ‘rooming in’: er kan een bed van worden gemaakt voor partners en gezinsleden van een patiënt, zodat die kunnen blijven slapen, “Buitengewoon uitzonderlijk voor een psychiatrisch ziekenhuis”, weet Kristensen, “ik denk dat we daarmee zelfs een wereldprimeur hebben.”

Zonnige accenten

Het streven naar normaliteit is voortgezet in het interieur. “Het UCP is een plek waar kwetsbare mensen verblijven”, stelt Van der Wal, “en daarom wilden we betekenisvolle en zo normaal mogelijk kunnen wonen, een ander centraal uitgangspunt in ons ontwerp. Dit principe hebben we door het hele gebouw toegepast, van de entreehal met het grand café tot in de patiëntenkamers, en van de therapieruimtes tot zelfs de gangen.”

Het interieur heeft een zo huiselijk mogelijk karakter, met warme materialen als hout en doordachte kleuren, die zich steeds voegen naar de aard van de ruimte. In het kliniekgebouw zijn bijvoorbeeld vooral warme rustige en kalmerende kleuren als blauw gebruikt, en in het poligebouw juist frisse, activerende en stimulerende kleuren. In het middengedeelte zijn meer groenige tinten toegepast gerelateerd aan de buitenruimte. Overal in het gebouw zijn zonnige, warmgele accenten te zien, zoals in de meubelen en de lampen, de gordijnen en op verschillende wanden. Kristensen: “Kleuren en stemmingen hebben veel met elkaar te maken en in zorginstellingen wordt daarom vaak voorzichtig omgegaan met kleurgebruik, waardoor ze echter ook een klinisch karakter krijgen. We hebben hele rustige, maar wel duidelijk aanwezige kleuren gebruikt. Juist daardoor krijg je dat huiselijke gevoel. Daarbij hebben we een teveel aan prikkels vermeden.”

In alle ruimtes hangen gordijnen, ook in de patiëntenkamers, volgens Kristensen allesbehalve standaard in de psychiatrie. Verder is gekozen voor veel vast meubilair, met bijvoorbeeld in elke patiëntenkamer vaste kasten en een kleine schrijfplek, met uitzicht naar buiten. Er is ook rekening gehouden met veiligheid: “Het interieur moest ‘suïcide proof ’ zijn en dat is goed gelukt. In de patiëntenkamers zijn bijvoorbeeld veilige haken om kleding aan op te hangen, aldus Van der Wal.” Voor de losse meubelen en verlichting zijn mooie, huiselijke merken gebruikt, de warme, aangeklede sfeer wordt gecomplementeerd door de vele planten die overal in het UCP staan.

Rust

Het gebouw biedt ten slotte, als onderdeel van een academisch ziekenhuis naast ruimte voor patiëntenzorg ook ruimte voor onderzoek en onderwijs. Het UCP wil mensen met een psychiatrisch ziektebeeld de beste diagnostiek en behandeling geven, en daarbij speelt wetenschappelijk onderzoek een belangrijke rol. Door kennisontwikkeling en de klinische toepassing ervan hand in hand te laten gaan, kan de prognose van psychiatrische patiënten aanzienlijk worden verbeterd. Het ontwerp ondersteunt daarom naast zorg- ook onderzoeksprocessen. Het resultaat is niet alleen een geborgen en vriendelijke thuisomgeving voor patiënten, maar ook een plek waar medewerkers en onderzoekers op een veilige en gestroomlijnde manier hun werk kunnen doen, en de best mogelijke zorg kunnen bieden – wat eveneens bijdraagt aan een spoedig herstel van de patiënten.

Zowel de patiënten als het personeel waren dan ook vanaf de eerste dag enthousiast over het UCP. “Het gebouw is met open armen ontvangen, iedereen was heel blij met de sfeer”, zegt Kristensen. En, voegt Van der Wal daaraan toe: “Het personeel maakte zich er de eerste dag wel een beetje zorgen over of de patiënten niet overprikkeld zouden raken, want zo’n verhuizing is natuurlijk heftig voor hen. Maar zodra de mensen op hun plek waren, voelden ze zich direct op hun gemak, en dat heeft alles te maken met de rust die het gebouw uitstraalt.”

Het UCP is niet alleen een succes voor de gebruikers: het gebouw kreeg inmiddels verschillende onderscheidingen, zoals de Architectenweb Zorggebouw van het Jaar 2024 award, de Gold WIN Award 2024 in de categorie Hospitals & Clinics, en de Groninger Architectuurprijs 2024 (winnaar publieksjury en tweede plaats vakjury).

www.atelierpro.nl
vakwerkarchitecten.nl

Legenda

Opdrachtgever UMCG
Architecten atelier PRO, Vakwerk architecten
Interieurarchitecten atelier PRO, Vakwerk architecten
Landschapsontwerp OASE Stedenbouw en landschap
Interieurbouw Zwartwoud
Losse inrichting Pet Projectinrichters
Losse meubelen o.a. De Vorm
Vinyl meubelbekleding Vescom
Gordijnen Kvadrat
Verlichting Muuto, Fatboy, Trilux, SLV, Philips, Regiolux, Fagerhult, Oktalite, Modular Lighting Instruments, Flashaar
Vloeren Forbo Flooring (Marmoleum)
Installatieadviseur Valstar Simonis
Adviseur bouwfysica Peutz Groningen
Adviseur akoestiek Peutz Groningen
Constructeur Pieters Bouwtechniek Utrecht
Kostendeskundige KamphuisSchaufeli
Bouwkundig aannemer Bouwcombinatie BAM, Trebbe, Engie (BTE)
Grootte 15.500 m²